Qazan dastanı - Kazan Epic

“Qazan dastanı”– qimmätle ruxi xäzinä

W. İmamovnıñ “Qazan dastanı” isemle tarixi romanı dönyä kürgängä dä öç yıl ütep kitkän ikän. Bolğar çorı ädäbiyatın öyrängändä, bigräk tä şul çorğa bäyälämä birgändä, hiç arttırıp äytüwem tügel, bu kitap alıştırğısızğa äylänä. Ul tatar ädäbiyatında yözek qaşı sanalırlıq äsärlär belän ber rätkä quyılırğa xaqlı. Moñarçı berkem dä qağılıp qaramağan tarixi çornı surätlärgä alınıp, entsiklopedik xarakterdağı äsär icat itkän Waxit İmamov kiñ qaraşlı, qıyu fikerle yazuçı buluwın tağın ber qat rasladı.

945–1015 yıllar aralığında yäşägän İdel Bolğarı, Xäzär qağanlığı, urıs kenäzlekläre arasındağı säyäsi-iqtisadi bağlanışlar, şul çorda bu illär belän idarä itkän tarixi şäxeslär häm ğadi xalıq yazmışı qatlawlı, ämma ütä dä qızıqlı, mawıqtırğıç waqıyğalar eçendä açıla. Bu waqıyğalarnıñ üzäk noqtasında Bolğar däwläteneñ bötenlege, xalıqnıñ iminlege öçen köräştä nıqlı teräk bulırlıq yaña başqala – Qazan qalasına nigez salu tora. İskitkeç qatlawlı çor. Törle-törle xalıqlardan, qabilä-ırulardan torğan öç däwlät. Xäzär qağanlığı – arada iñ köçlese. İdel bolğarın da, tarqaw urıs kenäzleklären dä buysındırıp tota ul: zur-zur salımnar tülätä, citkän yeğet-qızların ala. Bolğarlar belän urıslarğa, berläşep, berdäm räweştä yaw belän çığası da bit. Yuq şul. Ni bolğarlar, ni urıslar üz illärendä nıqlı tärtip urnaştıra almıylar. Urıs ilendä başbaştaqlıq xökem sörä. Täxet öçen köräştä ağay-ene qırıla. Kiräksä dä, kiräkmäsä dä törle yaqqa yaw çabalar, üz cirlärendä genä eşläp, tamaq tuydırıp yäşäsälär ni bula? Yuq, kürşe tawığı kürkä bulıp kürenä. İdel Bolğarına da ällä niçä märtäbä höcüm itälär. Bolğarnıñ alardan başqa da ilne bolğatıp toruçıları citärlek. Bortaslar baş birmi, täxet öçen astırtın ğına köräş bara. İl täxete waqıtlıça axmaq bändälär qulına küçep, niçä märtäbä qıyın xäldä qala bolğarlar. İlne nığıtası, tarqaw qabilälärne berläşteräse, çiklärneñ törle yaqlarında, bigräk tä urıslar belän çiktäş urınnarda, kirmän-qalalar salası ide.

Änä şundıy qatlawlı problemalarnı üz eçenä alğan bu çornı surätläp, tarixi roman yazarğa alınğan yazuçı aldında niqadär cawaplılıq tora. Bu teläsä kemneñ qulınnan kilä torğan eş tügel, minemçä. İñ elek yazuçı üze tarixnı tirän belergä tiyeş. Tarixi äsär, çın xaqıyqätne bernindi yalğanğa törmiçä, faktlarğa, fänni xezmätlärgä nigezlänep yazılğanda ğına yuğarı bäyälänäçäk häm milli üzañnı üsterü, xalıqnıñ ütkänenä ixtiram tärbiyäläw çığanağı bulıp toraçaq.

Avtornıñ tarixi çığanaqlarğa tayanıp eşläwe bäxässez. Ul bu kitabında tormışnı häm şäxeslärne şul çorğa ğına xas üzençälekle sıyfatlar belän obyektiv räweştä taswirlıy alğan. Bolğar ilenä xas bulğan küreneşlärne surätlägändä, yazuçı İbn Fadlan säyäxätnamälärenä, rivayät häm legendalarğa tayansa, urıs kenäzlekläreneñ yäşäw häm idarä itü formaların urıs tarixçıları S.M. Solov’yov (“Çteniya i rasskazı po istorii Rossii” kitabınıñ “Russkaya letopis’ dlya pervonaçal’nogo çteniya” bülege) häm N.M. Karamzin (Predaniya vekov. Skazaniya, legendı, rasskazı iz “İstorii gosudarstva Rossiyskogo”) xezmätlärennän faydalanıp surätläwe mömkin. Waqıyğalarnıñ xronologik ezleklelektä baruwı, tarixi şäxeslär tormışı turında yazılğannarğa hiç kenä dä xilaflıq itmäw şulay dip uylarğa nigez bulıp tora.

“Qazan dastanı” romanı X ğasır urtasınnan alıp XI ğasır başına qadärge çornı üz eçenä ala. Romanda töp ike syujet sızığı bar: İdel Bolğarınıñ üz çiklären nığıtuwı, köçle däwlät bulıp äwerelüwe häm urıs kenäzläreneñ kürşe illärgä bäyle säyäsäte, tormışı. Romanğa syujet ezleklelege xas. Syujet sızıqlarınıñ xäräkäte barışında waqıyğalar ber-berse belän kiseşep, aralaşıp, osta itep ürelep baralar. Syujet tarmaqlarınıñ ürelep baruwı ike il arasındağı bäyläneşlärgä nigezlänä. Xäzär ile belän bäyle waqıyğalar, yärdämçe syujet sızığı bularaq, bu bäyläneşlärneñ töp tayanu noqtası bulıp sanalırğa xaqlı. Şulay itep, kiñ prostranstvodağı waqıyğalar bilgele ber waqıt ezleklelegendä cay ğına, osta ğına xäräkät itep, kompozitsion yaqtan berböten äsär barlıqqa kilgän.

Roman X ğasır urtalarında İdel Bolğarında bulıp uzğan waqıyğalarnı surätläwdän başlana. Ğabdulla xan ozaq awırudan soñ terelep, yaqınnarı belän küñel açarğa – awğa çığarğa cıyına. Şul säbäple Bolğarnıñ başqalası Bilärgä Cükätaw, Qaşan, Aşlı, Bolğar qalalarınnan Ğabdulla xan qul astındağı oluğbäklär, ämirlär cıyıla. Bolğar xanına buysınuçı bäräncär, barsil, iskil xalqı, sabaküllelär, tämte, çalmat, başqort ıruları teläsä qayçan yärdämgä kilergä äzer bulsalar da, bortasalarnıñ baş iyärgä telämäwläre, babası Almıştan soñ täxetkä utırğan atası Miqail waqıtınnan uq ayırım yaşärgä omtıluları borçıy Ğabdulla xannı.

Şul räweşle avtor romannıñ ekspozitsiyäsendä ük Bolğarnıñ zurlığı, xalqınıñ törle-törle buluwı, qalalarnıñ küplege turında surätli häm il eçendäge berdämlekne buldıru Bolğar öçen töp problema ikänlegen assızıqlıy.

Äye, yäşi İdel Bolğarı. Äle Almış xan waqıtında uq tirä-yaq xalqına ul üzeneñ köç-quwäten kürsätä aldı. Bügen isä Bolğarnıñ yäşäyeşe, danı, iminlege turında Ğabdulla xan qayğırtırğa tiyeş. Haman şul ber balıq başı digändäy, uylar gel ber tirädä çuwala: xäzärlär tırnağınnan qotılıp, tulı bäysezlekkä ireşäse ide; ulı Möxämmätne tirä-yaq illär belän eş yörtä alırlıq täxet warisı itep tärbiyälärgä dä waqıt citkän.

Awğa çığıp, beraz can tınıçlığı alırğa telägän Ğabdulla xannıñ bu uylardan tämam başı qattı. Urıs ilennän qaytıp citkän şımçısı Dayan märgän anı şul xälendä kürde.

Äsärdä Dayan obrazına şaqtıy kiñ urın birelgän. Ul – urıs-bolğar mönäsäbätlärenä bäyle waqıyğalarnı bäyläp toruçı töp köç, Ğabdulla xannıñ Kiyäw qalasındağı (Kiyevtäge) küze-qolağı da. Dayan aşa uquçı urıs ilendäge waqıyğalar belän tanışa. Bu yulı da ul Ğabdulla xanğa baytaq yañalıq citkerä.

İgor’ kenäzne (idarä itü çorı – 945 – 972 yıllar) drevlyannar üterep taşlağaç, täxet warisı Svyatoslav (945 – 972) baliğ bulğançı, anıñ anası Ol’ga xaqimlek itä başlıy. Qatı qullı, nıq ixtıyarlı bu xatın üz ilendä nıqlı idarä urnaştırıp qına qalmıy, tirä-yaqtağılar belän dä tınıçlıqta yäşi. Anasına, anıñ köçenä nıq ışanğan Svyatoslav, baliğ bulğaç ta, eçke idarä eşen Ol’ga xökemenä qaldırıp, üze gel suğışlar alıp bara.

Dayan söylägännärne tıñlağannan soñ, Ğabdulla xan, urıs ilendäge xällärdän alğa taba da xäbärdar bulu maqsatınnan, anı qabat Kiyäw qalasına cibärä.

İkençe könne xan awğa çığa, läkin bu anıñ öçen faciğa belän tögällänä. Ğabdulla xannı qaban duñğızı botarlap taşlıy. Şulay itep, ul aldan äzerlänep kilgän xıyänätçelär qulınnan hälaq bula.

Küptännän Bolğar täxeten qulına töşerergä telägän Nur-Suwar qalasınıñ oluğbäge Talib Şämsi Ğabdulla xan urınına utıra. İl belän idarä itüdän bigräk, xanlıqta bäyrämnär oyıştırıp, başbaştaqlıq qıludan başqanı belmägän Talib tizdän üz başına üze citä: at çabışı bäygesendä yığılıp töşep ülä. Üze ük mäsxärä itkän Saniyä isemle qız anıñ ülemen tizlätä.

Bu urında şunı iskärtäse kilä: avtor ğomumkeşelek problemaların da çitlätep ütmi. Berençedän, ilneñ, qawemneñ bäxete, iminlege xökemdarnıñ nindi buluwına da bäyle. Ğädel, aqıllı ilbaşı ğına xalqına bäxet kiterä ala. Talib kebeklär ilne häläkätkä genä etärä. İkençedän, yaxşılıq cirdä yatmağan kebek, qılğan yamanlıq ta keşeneñ üzenä kire qayta, Ğabdulla xannı ütertep, täxetkä ürmälägän Talib änä şulay üz äşäkelegeneñ qorbanına äylänä. Ğädellek östen çığa .

Täxetkä Ğabdulla xannıñ ulı Möxämmät utırğaç, nihayät, ul bortaslarnı ciñep, Bäncä qalasın ala. Läkin qayber närsälärne aldan kürep betermäwe arqasında, küp kenä yalğışlar cibärä: wäzire Nuretdinneñ ulı Raxmannı Bäncägä ämir itep quya. Tegesen isä baylıqtan, küñel açulardan başqa berni dä qızıqsındırmıy. Qul astındağı xalıqnı izep, mısqıl itep yäşäwçe Raxmannı Möxämmät xan ildän quwa. Anıñ urınına Bulat särdärne quya. Üz ulı Raxmannı da qulda tota almağan Nuretdin wäzir dä täxet tiräsendä qala almıy. Anıñ urınına Möxämmät xan Kiyäw qalasınnan Dayannı qaytartıp utırta. Ğabdulla xan waqıtınnan birle urıs kenäzläre arasında Bolğarnıñ küze-qolağı bulıp yäşägän Dayan urıs xalqınıñ tormışın, eş-ğämällären biş barmağı kebek belä. Näq şuña kürä dä ul Möxämmät xanğa aqıllı kiñäşlären birä ala. Nihayät, Bolğar xannarı mondıy ışanıçlı, turılıqlı kiñäşçelärgä qıtlıq kiçerüdän tuqtıy.

Dayan wäzir üz ulı Nasıyr belän Baydar atlı bahadirnı Xäzär ilenä şımçılıq itärgä cibärä. Çit mämläkätlärdä üz keşeñ bulu faydalı. Dayan üze dä küpme yıllar urıs arasında yäşäp, Bolğarğa namuslı xezmät itmädemeni?! Nasıyr belän Baydarğa da üzenä ışanğan kebek ışana ide Dayan.

Şuşı urında Baydar bahadir obrazı turında berniçä süz äytep kitü urınlı bulır. Avtor anıñ turında äsärneñ dürt bülegendä surätli. Üz geroyena üze mökibbän kitep, yaratıp, üz itep taswirlıy ul Baydarnı.

Baydar – qollıqqa satıludan qaçıp qotıla alğan Bolğar bahadirı – dalada qaçıp yäşäwçe çibär Saniyäne oçrata. İsegezgä töşeräm: Saniyä xıyänätçe Talib ämirdän üç alğannan soñ qaçıp kitkän ide. Alar bergä ğailä qorıp yäşi başlıylar. Tizdän Sal-Sal atlı ir bala dönyäğa kilä. Berazdan Baydar belän Saniyä Bolğar xanlığına qaytıp töplänälär. Baydar bahadir Möxämmät xanğa xezmät itä başlıy. Dayan wäzir quşuwı buyınça, Baydar häm Nasıyr Xäzär qağanı Manasnıñ plannarı turında Möxämmät xanğa citkerep torırğa tiyeşlär ide.

Möxämmät xanğa täxetendä tınıç qına utırıp, caylı ğına idarä itü nasıyp bulmıy. Ul çor qarşılıqlı waqıyğalarğa bik bay bula. Alarnı Xäzär qağanatı häm Urıs ilendäge xällär belän bäyläp qararğa kiräk.

Niqadär genä köçle bulmasın, Xäzär qağanı Manasnı da xıyänät çitlätep ütmi. Ulı İosif atasın ütertep, Xäzär ile täxetenä menep qunaqlıy. Berençe eşe itep, ul urıslarğa häm bolğarlarğa qarşı yaw belän barırğa cıyınuwın belderä. Bu xäbärne alıp qaytqan Nasıyr belän Baydarnı tıñlağannan soñ, Möxämmät xan qurquğa töşä. Tiyeşle yasaqnı tüläp, üzeneñ berdänber qızı Zölfiyäne qağanğa büläk itep qotılmaqçı bula. İosif qağan ğaskärläre Bolğarğa kilep tä citmiçä, Sarıtaw yanınnan kire borılıp kitälär. Xäzär qağanı belän bäreleş bulmıyça qala, ämma Möxämmät xan qul astındağı turılıqlı keşesen – Bäncä ämire Bulat batırnı yuğalta. Ul, Zölfiyäne qağan qulınnan qotqarırğa teläp, ber bäreleştä hälaq bula.

Möxämmät xan İosif qağannan waqıtlıça ğına bulsa da qotıla, läkin urıs kenäze Svyatoslav Bolğar ilen tınıçlıqta qaldırmayaçaq ide. Kenäz ozaq köttermi. Urıslarnıñ Çulman yağınnan kilü xäbäre bu tirälärdä yaña kirmän tözep yatqan İbrahimğa kilep ireşä. Ul salınıp yatqan kirmänne saqlawnı İlbuğa bäkkä qaldırıp, üze atası Möxämmät xanğa yärdämgä aşığa. Xan ulları Timer-Mö’min belän Ğabbasqa tayana almıy, çönki bu ike ışanıçsız bändägä atalarınıñ täxete genä kiräk. Alar ilne saqlaw turında uylap ta qaramıylar: atalarına yärdämgä kilmilär. Urıslar san yağınnan kübräk tä, köçleräk tä. Citmäsä, ike yaqnıñ batırların köç sınaşırğa çığarğaç, Baydar bahadir urıs batırı Alyoşa qulınnan (urıs etlek eşli: Baydarnıñ küzenä qom sibä) hälaq bula. Urıs yawınnan ilne talatmas öçen, Dayan wäzir belän İbrahim ämir aqıllı xäylä qoralar: Svyatoslav stanına barıp, büläklär birep, anı İosif qağan östenä barırğa qotırtalar. Bolğar ile isän-imin qala. Aqıllı İbrahim ämir alğa taba bolay yaşärgä yaramağanlıqnı añlıy: “Doşman aldında tez çüktek. İminlekne satıp alabız. Büre bulıp bürelär dä qulğa birelmilär. Ä bez üz-üzen dä yaqlıy almağan mesken xatın tösle. Kem irenmi, şul kilä dä basa. Däwlätebez köçsez. Qayçan ğına turayıp basarbız da başqalarğa tiñnär bulırbız bez?..” – di ul, açınıp.

Äye, İdel Bolğarınıñ xanı bulıp, maqsatlarına ireşer waqıtları alda äle İbrahim ämirneñ. Xäzergä äle il belän Möxämmät xan idarä itä.

Svyatoslav kenäz Xäzär ilenä barıp citkänçe, bortaslarnıñ Bäncä qalasın yandıra. Möxämmät xan ğaskärläre İbrahim ämirgä yärdämgä kilep ölgergänçe, qala yanıp betä, ämma baş birmäs bortaslar monnan arı Bolğardan ayırılıp yäşi almayaçaqların añlıylar. Şulay itep, Möxämmät xannıñ küptänge xıyalı tormışqa aştı: bortaslar Bolğar ilenä nıqlap quşıldı.

Nihayät, Svyatoslav kenäz ğaskärläre İosif qağannıñ başqalası Ätilgä basıp kerälär. Ğaskären saqlap qalu öçen, qağan şähärne taşlap kitä. Urıslar yanğan şähärdä ällä ni baylıq taba almağaç, qaytır yulğa çığalar. Qağan, qarşı töşep, alarnı çolğap ala. Svyatoslav ğaskäre xäylä belän çolğanıştan çığıp, qaçıp qotıla. Xäzär qağanı yarannarına monnan soñ bolğarlarnı urıslarğa qarşı qalqan itep saqlarğa, alarğa timäskä boyıra.

Svyatoslav Kiyevqa qaytıp, ozaq ta tormıy, bäcänäklärgä qarşı quzğala. Tegeläre isä çigenep, töp köçlären saqlap qalalar. Svyatoslav alarnıñ Sarkel qalasın yandıra da yunannarnıñ başqalasın – Qaysarqalanı talarğa çığıp kitä, tik yunannar “urıslarnı Dunay tamağına çaqlı ut uynatıp kire quwalar”. Xurlıqqa qalğan Svyatoslavnı Kiyäw qalasında ülem kötep tora ide. Bäcänäklär qalanı yandırıp, Svyatoslavnıñ üzen üterälär. Qorqıt xan anıñ baş söyägennän qäsä yasata. Suğışlardan, başqalarnı talawdan başı çıqmağan Svyatoslav kenäz änä şulay üz ülemen taba.

Anıñ ülemennän soñ täxetne büleşü ozaqqa barmıy. Svyatoslavnıñ uynaştan tuğan ulı Vladimir bik tiz täxet tiräsendäge başqa tuğannarın yuq itep, idaräne üz qulına ala. Vladimir urıs tarixında (N.M. Karamzin. Predaniya vekov. Skazaniya, legendı, rasskazı iz “İstorii gosudarstva Rossiyskogo”) iñ küp xatınlı, şul xatınnardan tuğan 12 ir balası bulğan kenäz bularaq surätlänä. Balalarınıñ härbersenä cir birep, Vladimir kenäz urıs cirlären udel kenäzleklärenä bülgäläp beterä. Monıñ kiläçäktä nindi ayanıç xällärgä kiteräsen ul uylap ta qaramağan, küräseñ.

Bu waqıtta Bolğar xanlığında da waqıyğalar şaqtıy kiskenläşä. Möxämmät xannıñ yünsez ulı qomsız Timer-Mö’minneñ başsızlığı arqasında Rostov kenäze belän bäreleş bulıp ala. Xan bu xällärdän soñ Bolğar ilen urıs cirläre belän çiktäş Uqa yılğası yaqlap nığıtu maqsatınnan, kirmän-qala salu öçen, ulı İbrahimnı yıraq yulğa çığarıp cibärä. Anıñ qalalar tözü ölkäsendä täcribäse dä baytaq ide. İlbuğa belän bergäläp Çulmannıñ tekä yarında Alabuğa (urıslar anı Şaytan qalası dip atıylar) kirmänenä nigez salalar. İbrahim ämirneñ Qazansu belän İdel arasındağı Yılantaw qalqulığında zur qala tözü teläge dä zur bula, läkin bu uynı qaldırıp torırğa turı kilä, çönki Uqa buyında yaña qala tözü Bolğar ile öçen ähämiyätleräk ide.

İbrahim bu qalanı da tözep beterep kilä ide. Anı Yanqala dip yörtälär. Tarixta bu qala İbrahim iseme belän yöri, ä soñraq urıslar anı Nijniy Novgorod dip atayaçaqlar.

İbrahim Yanqalada çaqta ätiseneñ üterelüwen işetä. Timer-Mö’min Möxämmät xannı awğa alıp çığa. Üze yallağan urıstan ätisen ütertep (näq Talib ämir babası Ğabdulla xannı ütertkän sıman), Timer-Mö’min täxetkä xuca bula. Qul astındağı şähärlärne talap, xalqın izep yäşi yaña xan. Bolğar xalqı Yanqalağa barıp, İbrahim ämirdän xan buluwın ütenä.

Anıñ yanına kilüçelär arasında Sal-Sal da bula. Atası Baydar kebek ük batır, turılıqlı bahadirnı İbrahim ämir ğaskär başı itep bilgeli.

Timer-Mö’min ğaskären Yılantaw buyında ciñep taşlıy İbrahim ämir. Bolğar xanlığı täxetenä aqıllı, här eşen uylap başqaruçı, ilneñ iminlegen bar närsädän dä östen kürüçe İbrahim xan utıra. İl bäyräm itä. İbrahimnıñ berdänber qızı Ayziräk belän Sal-Sal batır ber-bersen yaratalar. Avtor şuşı ike yäşneñ mäxäbbätenä bäyle urınnarnı surätlägändä, Ayziräk awızınnan Yılantawğa bäyle rivayätlär, legendalar söylätä. Ayziräk belän Sal-Salnıñ kiläçäktä bergä buluwına İbrahim xan da riza, läkin waqıyğalar kötelmägän yünäleş alalar da bu ike ğaşıyqnıñ tormışın üzgärtep taşlıylar. Moña urıs kenäze Vladimir säbäpçe bula.

Vladimir kenäzne dä Bolğar cirläreneñ baylığı küptän qızıqtıra ide. Anıñ zur ğaskär belän yaqınlaşuwın işetkäç, İbrahim xan urıs ğaskärlären Yılantaw başında torıp qarşılarğa cıyına. Ul waqıttağı ğädät buyınça bäreleş aldınnan här ike yaqnıñ batırları köç sınaşa. Bolğar bahadirı Sal-Sal urıs batırı Alyoşanı üterä. Şulay itep, ul atası Baydarnıñ üleme öçen bu urıstan üç ala. Vladimir kenäzgä ağası Dobrınya İbrahim xannan solıx sorarğa kiñäş itä. Anıñ uylawınça, kün iteklär kigän bolğarlar çabatalı urısqa berqayçan da buysınmayaçaqlar häm yasaq tülämäyäçäklär. Kenäz Vladimir belän İbrahim xan arasında solıx kileşüwe tözelä: “Taş su östenä qalqıp yözä başlasa yäisä qolmaq üläne taş şikelle su töbenä kitsä genä bozılır bezneñ duslıq”, – digän süzlär belän raslanğan bu kileşü şartı buyınça İbrahim xan qızı Ayziräkne Vladimirğa kiyäwgä birä. Sal-Sal batır monıñ belän rizalaşırğa mäcbür bula. Vladimir da üz qızı Vasilisanı xanğa kiyäwgä birä. İke il bäyräm itkän bu könnärdä İbrahim xan Yılantaw östendä tözeläçäk yaña kirmänneñ – Qazan qalasınıñ nigeze urınına qazıq qağa.

Bolğar ilen nığıtuğa küp köç quyğan İbrahim xannı Vladimir tanımıyça buldıra almıy. Berençe märtäbä urıs kenäze çit qawemne talıy almıyça, anıñ belän kileşü tözergä mäcbür bula. Başqalarnıñ baylığın talarğa yaratqan zat bu yulı köçsez ide.

Vladimir kenäz üz ilenä turı qaytmıyça, Xäzär qağanına qarşı kitä. İosif qağan ciñelä. Urtaq doşman yuq itelä.

Vladimir ilenä qaytqaç, xristian dinen qabul itä.

Roman syujetınıñ çişeleşe dä üzençälekle. Ğasırlar buyı här däwlätne, anıñ idaräçelären ezärlekläwçe öç närsä bar: täxet öçen köräş, üç alu, xıyänät. Vladimir kenäzneñ dä, İbrahim xannıñ da ülemnären şul närsälär tizlätä.

Şulay da ike törle qawemneñ alğa taba üseşendä, yäşäyeşendä ayırma bik zur ide. Urıs ile Vladimir ulları arasında waq kenäzleklärgä bülgälänep betsä, İdel Bolğarı xalqı tağın da nığıp, ämma başqalarğa höcüm itmiçä, üz köçen arttırıp yäşäwen däwam itä.

Roman Sal-Sal bahadirnıñ söygäne Ayziräkne tuğan ilenä alıp qaytuwı belän tögällänä. Yılantaw başında Qazan qalası. Ul kiläçäktä xalqıbıznıñ ütkänenä dan cırlawçı häykälgä äyläner. Geroylarnıñ anıñ qarşında baş iyüwe tirän mäğnägä iyä, äyterseñ lä alar üzläre yäşägän çordan kiläçäkkä säläm yullıylar.

“Qazan dastanı” romanınıñ tulı eçtälege belän tanışqannan soñ, şundıy näticä yasıysı kilä: avtor tarixi waqıyğalarnı xıyal köçe belän bayıtıp, ğacäyep matur, canlı, uquçısınıñ küñelenä ütep kererlek itep, yöräge belän toyıp yazğan bu äsären.

Tarixi waqıyğalarnı, şäxeslärneñ tormışın surätlägändä, avtor fälsäfi uylanulardan da, ğomumiläşterülärdän häm näticälär çığarudan da çittä qala almıy. Ul monı sizdermiçä genä eşli. Törle uy-fikerlärne geroyları awızınnan äytterä, alarnıñ eş-ğämälläre aşa şul xalıqqa xas üzençäleklärne surätli, üzeneñ mönäsäbätlären belderä. Ul monı qabalanmıyça, artıq qatlawlandırmıyça, uquçısınıñ añına, küñelenä sala bara.

Här xalıqnıñ (xäzär, urıs, bolğar) üzenä genä xas üzençälekle yaqları bar. Äsärdän moña qızıqlı ğına misallar tabarğa bula. İtilgä kilgän säwdägärlär awızınnan yähüdilär turında bez menä närsälär işetäbez: “Olı söñge asıp, ozın kön buyına çellädä peşep yörergä yähüdilärneñ başına tay tipkänme ällä?.. Alar divar artına qaçıp, Qaf taw yağınnan, Köbä üzänennän kiterelgän şärablarnı ...çömerep yatarğa ğına osta”. Çınnan da, yähüdi berqayçan da qara eş eşlämägän. Gel şulay bulğan. Dimäk, xalıqlarğa xas sıyfatlar borınğıdan uq alarnıñ qannarına señgän ikän bit.

Şunda uq yähüdilärne saqlawçılarnıñ yä Xorasan yağınnan kilep yallanğan, yä bolğar-bortas möselmanı ikänen beläbez. Äye, alar, tırışa-tırışa, böten qara eşne eşläwçelär.

Şul arada säwdägärlär tağın ber yañalıqnı belep alalar: kötmägändä İtilgä bärep kerep, bar baylıqnı talap kitüçelär urıs yulbasarları ikän, läbasa.

Ğadi genä itep surätlängän bu waqıyğalar aşa uquçı üze dä sizmästän näticä yasap quya: bu bit bügen dä şulay.

Urıslar häm bolğarlar öçen xarakterlı bilgelärne kürsätep toruçı ber waqıyğağa küz salıyq. Qazan qalasın tözüçe ostalarğa qarap torğannan soñ: “Könläşäm min sezdän, – dip äytep quydı Vladimir kenäz. – Bez Kiyev cirendä ber-berebezneñ qalaların üzara yaw yörep yandırabız, ä sez kirmän artınnan kirmän tergezäsez”. Äye, här xalıq üzenä genä xas sıyfatqa iyä şul. Özektän kürengänçä, ike törle xalıq ike törle maqsat quyıp yäşi. Berse tözi, ikençese keşe tözegänne cimerep, talap bayırğa tırışa. Näticä haman şul. Yıraqtan ezlise tügel. Tatar awılı belän yänäşä genä torğan urıs awılına küz taşlaw da citä.

Bu ike xalıqnıñ dönyäğa qaraşın, fiker yörtü räweşen kürsätep toruçı tağın ber misalnı qarap ütik.

Qazan qalasınıñ nigezenä qazıqlarnı üze qağarğa telägän İbrahimnıñ kenäz Vladimir belän söyläşüwe dä uquçını uylandırmıyça qalmas.

– Qaya, min dä qağışıym, – dip, Vladimir kenäz dä imän qazıq yanınaraq yılışa başlağan ide, İbrahim xan, tersäge belän törtep, çitkä arındırdı.

– Härber yaña qala – yaña bala sıman. Ä cir yözendä ber genä balanıñ da atası ikäw-öçäw bulğanı yuq äle. Bu bezneñ cir, qazığın da yalğızım qağaçaqmın.

Nihayät, ğayrätle kizänep, İbrahim xan qazıq başına çuqmar belän ordı.

– Meñ’yäşär qala bulırğa yazsın inde berük!

– Urtaq qala bulsın! – dip, çaq-çaq qına işetelerlek itep pışıldadı ber yaq çittä tursayıp torğan kenäz.

Niqadär ostalıq avtorda! Niqadär işarä! Babalarıbıznı aqıllı, köçle logikalı itep kürsätü öçen, nindi ütemle süzlär qullanılğan. Urısnıñ ärsezlegenä qarşı osta itep cawap birä alğan İbrahim xan belän ğorurlanu da, milli watanpärwärlek xise dä, urtaq qalağa äylängän Qazanıbız öçen açınu da sizelä monda. Uquçı änä şulay añlıy.

Romanda törle qawemneñ könküreşen, ğoref-ğädätlären surätlägän urınnar da iğtibardan çittä qala almıy. Urıs cirenä kilep çıqqan Dayannı xäyran qaldırğan ike närsä bula. Berençese, urıslarnıñ su qoyınıp yuwına belmäwläre. “Mondağı xucalarnıñ, qunaqlarnıñ barçası da miç buyına quyılğan berdänber lägän eçenä tığılıp yuwınalar. Qaysı tamaq çayqap tökerenä şunda, qaysısı... borının da yuwa. Äle şul sunı alıştırunı da ike-öç kön buyına onıtalar”.

Yuq, avtornıñ fantaziyäse belän uylap çığarılğan närsälär genä bu, dip yalğışa kürmägez tağın. X ğasırda İbn Fadlan da urıslarnıñ mondıy ğädätläre turında näq şulay yazıp qaldırğan.

– İx, şäreq munçasına quwalap kertergä ide sine! Qayın millek belän ike-öç qat çabınsañ, ör-yañadan tuwıp çığar ideñ!

Dayannıñ bu süzläre tağın uylandıra. Qırğıylıq, arttalıq häm şuña qapma-qarşı quyılğan aldınğılıq. Äye, qapma-qarşı quyıp surätläw bik kiräk. Üzeñneñ kem buluwıñnı onıtmas öçen kiräk. Sezneñ üz munçağız da bulmağan digän yala yağularğa cawap birü öçen kiräk.

İkençe waqıyğa Dayan öçen bötenläy kötelmägän närsä bula. Urıslar atnalar buyı eçep xäldän tayğaç, qaynar miçkä kerep, maxmırdan qotılalar ikän. Yanıp torğan miçkä taşlar ırğıtalar, alar qızıp betkäç, öslärenä berniçä taqta taşlap, qaynar su sibälär. İserek miçkä kerep yatuğa, miç qapqaçın yabıp quyalar. Qızğan taşlar çıjlawdan tuqtağaç qına, anı çığaralar ikän.

Bu ike küreneş urıs xalqınıñ ütkänen tiränräk añlarğa yärdäm itä.

Romanda bolğar xalqınıñ ğoref-ğädätlären, küñel açu küreneşlären häm başqa milli detal’lärne surätläwgä dä iğtibar itelgän.

Äsärneñ mawıqtıru köçe anıñ sänğätçä eşläneşeneñ üzençälegendä. “Qazan dastanı” romanında realistik tormış romantizm bizäkläre belän ürelep, aralaşıp baru räweşendä surätlängän, şuña kürä dä äsärneñ emotsional’ tä’sir itü köçe zur. Ber qarıysıñ, avtor däwlät başındağı xaqimnärneñ säyäsäte turında salmaq qına xikäyäli, ikençe qarıysıñ, ul sine äsär geroylarınıñ mäxäbbät macaraları, söyü ğazapları utında yandıra, matur xıyallar häm mäxäbbät belän tulı tormışnı küzallarğa yärdäm itä. Keşeneñ iñ näfis xislären zatlı süzlärgä törep surätlägän epizodlarda maturlıq belän batırlıq yänäşä quyıla. Yazuçı uquçısın geroylarınıñ tormışı belän yäşätä, maturlıqqa soqlandırta. İntim küreneşlär surätlängän urınnarda da tupas naturalizm yuq, ä, kiresençä, geroylarnıñ ber-bersenä mönäsäbätlärendä tulı garmoniya, näfislek kenä östenlek itä.

“Külägädä üskän göl şikelle cılılıqqa häm nazğa susağan irennär tağın-tağın bergä quşıldılar. Kül buyındağı mamıqtay çirämnär dä yäş kiyäw belän kilenneñ tän cılısın, nazların taratmasqa, saqlarğa tırışa ide sıman...”– dip surätlänä Baydar bahadir belän Saniyäneñ qawışu mizgelläre turında.

Ber-bersen özelep söygän Bulat batır belän Zölfiyäneñ bäxetsez mäxäbbäte turında uqığanda, ireksezdän küzlär yäşlänä, mäxäbbätneñ böyek köç buluwına soqlanasıñ. Söygänen qotqarırğa teläp, höcümgä taşlanğan Bulat turındağı özek qızğanu belän berrättän soqlanu xise dä uyata: “Qulındağı qılıç yalt-yolt kilep tora. Küzlärendä betmäs-tökänmäs dähşät. Tağın biş-altı ğına adım.Annan... annan ul Zölfiyä canaşın qoçağına eläkterep ıçqınaçaq. Zölfiyä xanäkä. Canaş...

Ölgermäde yeğet. Yannan kilep çıqqan ber uğız pählewanınıñ qılıçı anıñ gäwdäsen ikegä telep attı...”

Qağan qulınnan qaçıp qaytqan Zölfiyäneñ atası belän söyläşüwen surätlägän yullarnı uqığaç, çın söyü şulay bulırğa tiyeşter dip uylap quyasıñ: “ Möxämmät xan, qızınıñ yarın cuyğan aqqoşnıkı şikelle sağışlı häm ömetsez qaraşın totıp alğaç, utqa peşkän qaraq xälendä qaldı...

– Bulat batır... yuq inde ul, balaqayım. Sine qotqaram dip... äräm buldı...

Kiçen Bolğardağı Cämiğ mäçet manarasınnan käwsär çişmä çelteräwe kebek saf tawışlı bäxetsez ber qıznıñ cıruwı işetelde... İrtän manara yanındağı çirämlektä Zölfiyäneñ cansız gäwdäsenä tap buldılar”.

Yazuçı süzneñ tämen, maturlığın, moñın toyıp yaza. Tele şiğriyätle, dilär andıylar turında. Mäxäbbät xiseneñ güzällegen, näfislegen avtor geroylarınıñ tışqı qıyäfäten – portretın surätläw aşa da bik osta birä, ayırım detal’lär yärdämendä tabiğıy güzällek häm ruxi saflıqnıñ yänäşä yäşäwen kürsätä: “Sal-Sal Ayziräkkä tekälde dä äyterseñ lä utlı kümer yottı. Çibärkäyneñ buyı-sını qayınday zifa. Bile ike uçqa sıyıp betärlek tösle... İñ yarsu, iñ mähabät ğäzällärgä dä birgesez töz ayaqlar ozın, näfis, därtle... Dönyäda şuşındıy da qamil zatlar, güzällek häm tılsım bula ikän, ya xodayım!..”

Tışqı qıyäfätne surätlägändä yazuçı kiyem-salım, bizänü äyberlärenä xas üzençäleklärne dä osta bizäklärgä törep birä. Qunaqlar qarşılawçı biyüçe bolğar qızlarına soqlanmıyça mömkin tügel. “Alarnıñ qamıştay ozın häm zifa ayaqların, aqqoş qanatıday yomşaq beläklären yaltırap torğan yefäk qaplap alğan. Läkin yefäk yapmalarınıñ hämmäse dä ütä kürenmäle. Yefäk aşa sılularnıñ barça qaynarlığı, çibärlege, danı çäçräp tora... Härqaysı da çäçlärenä qalfaq qadağannar, qul oçlarında beläzek häm uymaq... xätta tubıqlarında da näni qıñğıraw bar,” – digän surätläwlärdä Bolğar ileneñ aldınğılığın, baylığın maqtaw sizelep tora.

Üz geroyların surätlägändä, yazuçı üzeneñ bay fantaziyäsen eşkä cigä. Läkin romanda avtornıñ rus rässamı K. Lebedev räsemenä (W. İmamov iskärmäse) nigezlänep surätlägän portretı da bar. Urıs kenäze Svyatoslavnıñ tışqı qıyäfäte ber dä maqtanırlıq tügel: “ Östendä tezgä töşep citkän kinder külmäk, balaqları qapçıq sıman kiñ kinder ıştan. Bozaw tiresen annan-monnan iläp tekkän iteklär awız açqan. Ber qolaqta timerçe çükep yasağan altın alqa... kenäz östendä şunnan ğayre ber baylıq yuq... Quyı qaşları astınnan töbälgän utlı qaraşında kimsenü, könçelek, näfrät”. Äye, şul çorda yäşägän urıs xalqı turında küp närsä söyli bu yullar. Bay Bolğar yänäşäsendä änä şundıy yarlı il. Xezmät söymäw, keşe isäbenä genä yaşärgä teläw näticäse bu.

Roman geroylarınıñ tışqı qıyäfäten birüneñ tağın ber üzençälege bar. Keşeneñ eçke dönyäsın, xolıq-fiğelen kürsätü öçen dä bik uñaylı bu alım.

“Boraq äle yäş, awız qolaqta... İke yaqlap iyägenä salınıp töşkän mıyıq çılğıyların sıypaştırğan bula, ä tabaq kebek cäyelep kitkän irennären cıya almıy”, – digän yullarnı uqığaç, küz aldına tuğrı, eçkersez, samimi yäş keşe kilep basa. Äsärdä bu obraz, çınnan da, näq şundıy sıyfatlarğa iyä.

Obrazlı surätläw alımı – peyzaj da äsärdä ähämiyätle urın alıp tora. Ulı Sal-Sal tuğanğa zur şatlıq kiçerüçe Baydarnıñ kiçereşläre, eçke dönyäsı tabiğät taswirlarına täñgäl quyıp surätlängän. Keşe tuwu – tabiğät belän yaraşıp yäşäwneñ iñ biyek noqtası, şuña kürä här närsä söyenä. Äyterseñ lä tabiğät tä yaña tuğan zatnıñ kiläçäktä ile öçen faydalı keşe bulaçağına işarä itä: “Yañğır-dawıl ütkän, böten yalan tıp-tın. Gönahların-keren yuğan çirämlek östennän yaña sawğan sötkä oxşaş bu-par kütärelä... Kük yözenä şaw çäçäkkä çumğan alandağı şikelle erele-waqlı yoldız tütälläre sibeleşkän...Qom belän ışkıp çistartqän ciz tabaq şikelle yap-yaqtı, tüm-tügäräk ay da ... ğömer buyı yapa-yalğız integüwen onıtıp torğan, axrı”.

“Qazan dastanı” romanınıñ tağın ber üzençälege şunda: ul çağıştırularğa iskitkeç bay. Ädäbi telne tä’sirle häm zatlı itüdä alarnıñ role äytep betergesez. Çağıştırularnı söylämneñ ence börtekläre dip atarğa bula.

Äsärdä alarnı qullanunıñ distälägän oçrağın kürsätergä bula. Mäsälän, uy xäräkäten obrazlı itep birü öçen qullanılğannarı: “Uylar arba tägärmäçe şikelle äylänä-äylänä dä haman ber ük ezgä qaytıp töşä” yäisä “Könnär, saw-sälamät keşe sulış alğan tösle ... uzıp bara”.

Urıs häm Bolğar bahadirlarınıñ taza, köç-qüwätle buluwın, bäreleşneñ kiskenlegen kürsätü öçen qullanılğan çağıştırular tulı ber küreneşne küzallarğa yärdäm itälär: “Urıs bahadirı qulına tärtä çaqlı yuwan söñge totqan, bilendä qılıçı, xäncäre bar. Baydarnıñ da bil qayışında qılıç, ä qulında ügez botı xätle olı çuqmar. Arğamaqlar alda ni kötkänen sizenälär buğay, borın tişekläre döyäneke sıman kiyerelgän...”

Köçe taşıp torğan keşeneñ tışqı qıyäfäten surätlägändä, “ügezne yığarday”, “kibändäy olı gäwdäle” çağıştıruları uñışlı bulsa, yämsez qıyäfätne kürsätkändä, “miç pumalası da qurqıp qaçarday”, “kügärçen botı çaqlı ere teşläre”, “qaynar miçkä tığıp kipterelgän sıman gäwdäle” kebekläre turı kilep tora. İlahi maturlıq turında “küzläre firüzälär sıman”, “yäş qayınday zifa buy”, “ciläk kebek sılu qızlar” çağıştıruların qullanıp söyläw bik tä otışlı.

Mäqallärdän, frazeologiyälärdän, yäğni xalıqnıñ canlı söylämennän faydalanu da äsärne bayıta: “nindi mögez çığarır” (kötelmägän eş eşläw) “dilbegäñne qısqart” (az söylä), “qorsaq kipterep yatu” (eşsez toru), “tez astına böterep salu” (buysındıru) kebek frazeologik berämleklär söylämne canlandırıp cibärä.

Ğomumän, yazuçı süzneñ qaderen belep, anıñ ütemlesen, yöräkkä yaqınrağın saylap yazğan, teläsä kemneñ xıyalın eşkä cigärgä sälätlesen qullanğan. Mäsälän, xalıq baylığın äräm-şäräm ittelär, dimi, ä “çığarıp cilgärdelär” (cilgä oçıru), di. Çamasız, artığın qılanıp bizänü turında “... irennären, yözlären, qaşların innek, sörmä, kerşännärgä törde” dip yazunı qulayraq kürä.

Waqıyğalarnı tulıraq surätläw, açığraq tösmerlär birü öçen, romanda sinonimnarğa da kiñ urın birelgän. Alar küreneşlärne törle yaqlap kürsätü, kiñräk küzallaw mömkinlegen açalar. “Uqa yılğası ar’yağınnan urıs uşquyları yanap tora. ... qıpçaqlar, uğızlar tınğı birmi. Sarıtaw yağında... bortaslar çäbälänä. Häm iñ yamanı – Xäzär qağanlığı... turayıp basarğa çama birmi”, – digän özektä törle törlärdän bulğan fiğellär bolğarlarğa yanağan qurqınıçnıñ zurlığın kürsätü öçen faydalanılğan.

Tarixi romannarnıñ tağın ber üzençälege bar. Avtor häm geroylar söylämendä şul çorğa xas süzlär yış qullanıla. Bu geografik atamalarğa da qağıla. Qayber tarixi romannarda bu süzlärgä añlatmalar kitapnıñ iñ soñğı bitendä birelgän, ä “Qazan dastanı”nda tarixi süzlärgä şunda uq añlatma birelä. Bu uquçı öçen dä uñaylı.

“Qazan dastanı” – xalıq teleneñ zatlı ürnäklären faydalanıp yazılğan tirän eçtälekle, güzäl zäwıq tärbiyäli torğan matur äsär. Bügenge tatar uquçısı öçen ul tarixi çığanaq qına tügel, ä qıymmätle ruxi xäzinä dä.

Tatar xalqı üzeneñ töp asılına qaytırğa häm ruxı belän azat bulırğa tiyeş. Monıñ öçen ul üzeneñ ütkän tarixın bik yaxşı belergä, borınğıdan uq tsivilizatsiyäle, däwlätle xalıq buluwın onıtmasqa tiyeş. W. İmamovnıñ “Qazan dastanı” romanı näq şundıy maqsatnı küzdä totıp yazılğan. Üz milläten xörmät itüçe taläpçän, zıyalı häm ütken telle yazuçıbızdan tağın da sallıraq äsär kötep qalabız.

from:
http://tarkhanova.ru/lat/node/270